ΟΠΕΡΑ ΣΑΛΩΜΗ

Η ιστορία της προκλητικής «Salome» («Σαλώμης»), όπως διασώθηκε μέσα από τους αιώνες, για να γίνει μέχρι και όπερα από τον Ρίχαρντ Στράους εμπνευσμένη από το κείμενο του Oscar Wilde θα ζωντανέψει στις 12, 14, 17 και 20 Οκτωβρίου στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για μια συμπαραγωγή του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης με το Δήμο Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο των 42^ων Δημητρίων, τη σκηνοθεσία, τη σκηνογραφία, τα κοστούμια και τους φωτισμούς, της οποίας υπογράφει ο Νίκος Πετρόπουλος.

Πρωταγωνιστούν οι Βαγγέλης Χατζησίμος (Ηρώδης), Δάφνη Ευαγγελάτου (Ηρωδιάδα), Μαρούσα Ξυνή (Σαλώμη), TomàsTommàsson (Ιωάννης), Γιάννης Χριστόπουλος (Ναρραβώθ) και Νίκος Σπανός (Ακόλουθος). Η μουσική διεύθυνση είναι του Νίκου Αθηναίου. Συμμετέχει η Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Νωρίτερα και σε συνέχεια της εκπαιδευτικής δράσης του το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης διοργανώνει πρωινή εκδήλωση γνωριμίας με την όπερα «Σαλώμη» την Κυριακή 7 Οκτωβρίου, στις 11:30 π.μ.. Όσοι βρεθούν εκεί θα έχουν την ευκαιρία να μάθουν περισσότερα για το συνθέτη, το έργο του, αλλά και να γνωρίσουν από κοντά τους συντελεστές της παράστασης.

Εν έτει 1891, που ο Oscar Wilde γράφει στα γαλλικά τη δική του εκδοχή της… «Σαλώμης» -ένα δράμα -μελέτη με θέμα τη σεξουαλική νεύρωση- δε μπορούσε παρά να έρθει αντιμέτωπος με τα πουριτανικά ήθη της εποχής του αλλά και με τη βικτωριανή λογοκρισία, η οποία απαγόρευσε την παράσταση του έργου στην Αγγλία. Απαγόρευση η οποία οφείλονταν τόσο στην επιλογή ενός βιβλικού θέματος, όσο και στον έντονο αισθησιασμό του. Θα περάσουν 10 χρόνια από τότε και ο Richard Strauss θα χρησιμοποιήσει τη γερμανική μετάφραση του Hedwig Lachmann ως λιμπρέτο της όπερας «Σαλώμη».

Η «Σαλώμη», όμως θα προκαλέσει αναστάτωση πριν ακόμη ακουστεί δημοσίως η πρώτη νότα της. Μόλις η μουσική της «Σαλώμης» καταφθάνει στην Όπερα της Δρέσδης, χάος και πανικός επικρατούν στο θέατρο. Στην πρώτη δοκιμή όλοι οι τραγουδιστές, με μία εξαίρεση, επιστρέφουν τις παρτιτούρες τους αρνούμενοι να συμμετάσχουν, με την αιτιολογία ότι το έργο είναι αδύνατον να τραγουδηθεί. Η πρεμιέρα της 9^ης Δεκεμβρίου του 1905 είναι ένα… succèsdescandale (επιτυχία-σκάνδαλο), μολονότι οι κριτικοί εξοργίζονται και αποδοκιμάζουν τον άκρατο αισθησιασμό της όπερας. Μέσα σε λίγες μέρες όλα σχεδόν τα λυρικά θέατρα της Ευρώπης διεκδικούν το έργο. Ο Strauss που, κοντεύοντας στα 40, καταπιάνεται με τη σύνθεση της «Σαλώμης», είναι ήδη γνωστός μαέστρος. Ωστόσο, χάρη στις δύο μονόπρακτες όπερές του, τη «Σαλώμη» και την «Ηλέκτρα», ο συνθέτης επιβλήθηκε ταχύτατα ως ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες όπερας της εποχής, η μεγαλύτερη μορφή του γερμανικού χώρου μετά τον θάνατο του Wagner. Και σε κάθε ανέβασμά της η όπερα αυτή προκαλεί έως και σήμερα ιδιαίτερη αίσθηση και συχνά σκανδαλίζει με τολμηρές σκηνές όπως ο «Χορός των επτά πέπλων» και ο ερωτικός μονόλογος που τραγουδάει η κεντρική ηρωίδα κρατώντας στα χέρια της την κομμένη κεφαλή του Ιωάννη.

Ένα δράμα ακοής και βλέμματος η «Σαλώμη», η αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στη γυναίκα και τον άνδρα, τη σάρκα και το πνεύμα, το παράλογο και το λογικό, όπου ο Έρωτας και ο Θάνατος αποκτούν ο ένας τα χαρακτηριστικά του άλλου. Ας μην ξεχνάμε ότι την περίοδο εκείνη είναι στη μόδα ο Οριενταλισμός, και η Σαλώμη κερδίζει τα θέλγητρα του αισθησιακού εξωτισμού παρουσιάζεται ως παρθένα και εταίρα αιμοβόρου βασιλιά, λατρεμένη θεά και μισητή πόρνη, υστερικό κοριτσάκι, αλλά και ως η απόλυτη Γυναίκα.

Σύμφωνα με την καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Φωτεινή Τσαλίκογλου, «ο έρωτας της νεαρής πριγκίπισσας για τον αιρετικό προφήτη είναι ένας έρως αδύνατος, καταραμένος, καταδικασμένος. Και γι’ αυτό είναι ένας έρως που εγκυμονεί την καταστροφή. Η άρνηση του Ιωάννη σημαίνει την άρνηση του εαυτού της Σαλώμης. Το Εγώ υφίσταται μια θανάσιμη, μια βαθιά προσβολή. Και το πληγωμένο Εγώ είναι διατεθειμένο να μισεί μέχρι θανάτου, αφού η απόρριψη ανάγεται σε ένα θεμελιακό έγκλημα - lesae majestatis. Μόνο ο αφανισμός θα επανορθώσει. «Άφησέ με να φιλήσω το στόμα σου, Γιοχαναάν…» - «Δεν θέλω να σε βλέπω. Είσαι καταραμένη. Είσαι καταραμένη». Η άρνηση αφορά στο σύνολο του εαυτού της. Η καταστροφή συνορεύει με την επιθυμία όπως ο έρως ακουμπά μυστικά το θάνατο. «IkissedtheeereIkilledthee», λέει ο Οθέλλος στην αγαπημένη του. «Σε φίλησα προτού σε σκοτώσω». Η σαιξπηρική παρήχηση –kissed - killed– στην αγγλική γλώσσα αποκαλύπτει τις μυστικές συγγένειες που ενώνουν το φιλί και το φόνο. Το φιλί της Σαλώμης στο κομμένο κεφάλι του Ιωάννη είναι η αποκορύφωση της τραγωδίας. Ο έρως θα είναι καταστροφικός ή δε θα υπάρχει. Η Σαλώμη δε ζητά απλώς το θάνατο του Ιωάννη, ζητά και τη συμβολική του ακύρωση. Το κεφάλι είναι και το βλέμμα που δεν της απευθύνθηκε, είναι ο λόγος που δεν της δόθηκε».

Ο μουσικολόγος Raffaele Mellace σημειώνει μεταξύ άλλων: «Ο Strauss αναλύει, στη μία περίπτωση, την εξέλιξη και την ολοκλήρωση μιας επιθυμίας θανάτου (Σαλώμη). Στο κέντρο της σκηνής, σε κυρίαρχη θέση, με φόντο έναν αντρικό, παρακμασμένο και υποταγμένο κόσμο (ο Ηρώδης, οι Ιουδαίοι, ο Ναραβώθ είναι καρικατούρες, ο Αίγισθος είναι θηλυπρεπής, ο Ιωάννης ελάχιστα πειστικός στον ρόλο του χαρισματικού προφήτη), διαγράφεται μια γυναίκα, μεταφυσική έκφραση του τρομαχτικού θηλυκού, που αντιπαραθέτει τα γνωρίσματα της μοιραίας γυναίκας στη ρομαντική αθωότητα κάθε μυθιστορηματικής ή μελοδραματικής Λουτσία: αυτή η γυναίκα είναι συναρπαστική μα απόβλητη, απελπισμένη, ταγμένη στην καταστροφή του εαυτού της και του κόσμου που την περιβάλλει».

Και ο ίδιος συμπληρώνει: «Το αποκορύφωμα έρχεται μέσα από έναν χορό. Για τη Σαλώμη των Wilde/Strauss, αυτός ο «άγριος χορός» που ζητά ο Ηρώδης σαν αντίδοτο στη μελαγχολία του, είναι, αντίθετα με τις βιβλικές πηγές, εκδήλωση της ελευθερίας του, συνειδητή αποδοχή ενός πεπρωμένου έρωτα και θανάτου (πράγματι, στο σημείο αυτό, η μητέρα επιμένει να μην χορέψει η κοπέλα, αλλ’ αυτή δηλώνει: «Δεν ακούω τη μητέρα μου. Για τη δική μου ευχαρίστηση, θέλω το κεφάλι του Ιωάννη»). Ένας χορός που ταυτόχρονα είναι και μια μοναδική ερωτική προσφορά στον άντρα που την αρνήθηκε, δηλαδή στον ίδιο τον Ιωάννη. Μέσ’ απ’ αυτόν τον τελετουργικό χορό του έρωτα και του θανάτου, ολοκληρώνεται το πεπρωμένο των βαγκνερικών εραστών, το Liebestod του Τριστάνου, διότι όπως λέει η Σαλώμη στην τελευταία της μεγάλη σκηνή, παραφράζοντας το Άσμα Ασμάτων, «το μυστήριο του έρωτα είναι μεγαλύτερο από το μυστήριο του θανάτου».

Εξάλλου, ο ίδιος ο Richard Strauss προς τους μουσικούς της ορχήστρας

στην πρώτη δοκιμή της Σαλώμης, στη Δρέσδη, το Νοέμβριο του 1905 σε μικρό σχετικό σημείωμα του ανέφερε:

«Κύριοι, τα πράγματα είναι απλά.

Αυτή η όπερα είναι ένα σκέρτσο με μοιραίο φινάλε!»

Η «Σαλώμη» στη λογοτεχνία

Οι πρώτες ευαγγελικές αναφορές στην ιστορία της Σαλώμης ανήκουν στο Μάρκο και στο Ματθαίο. Η επόμενη αναφορά προέρχεται από το συγγραφέα της εικοσάτομης Ιουδαїκής Αρχαιολογίας, Φλάβιο Ιώσηπο. Ωστόσο, τα δύο ονόματα δεν θα αποχωριστούν παρά στα τέλη του 19^ου αιώνα. Έως τότε η Ηρωδιάς (η κόρη της Ηρωδιάδος) και η Σαλώμη ταυτίζονται. Σποραδικές αναφορές στο Γρηγόριο Νανζιανζηνό, τον Ιωάννη το Χρυσόστομο και τον Άγιο Ιερώνυμο αναθεματίζουν την Ηρωδιάδα/Σαλώμη. Από το 12^ο έως το 18^ο αιώνα οι λογοτεχνικές μνείες στη Σαλώμη και το επεισόδιο του αποκεφαλισμού του Ιωάννη είναι ελάχιστες. Στην πλειονότητά τους πρόκειται για λόγιες τραγωδίες με θρησκευτικό περιεχόμενο που ακολουθούν είτε τα αναγεννησιακά είτε τα μπαρόκ δραματουργικά πρότυπα. Ο 19^ος αιώνας και ιδίως οι τελευταίες δεκαετίες του είναι κυριολεκτικά η εποχή της «σαλωμομανίας». Με αφετηρία το σατιρικό έπος του Heine, AttaTroll, και αποκορύφωμα τα έργα των εκπροσώπων του κινήματος Décadente -εδώ θα ενταχθεί και η διάσημη θεατρική Σαλώμη του Oscar Wilde- η Σαλώμη γίνεται το σύμβολο της femme fatale του fin de siècle. To 1912 o Maurice Craft καταγράφει πάνω από 2.500 ποιήματα με θέμα τη Σαλώμη. O μύθος της Σαλώμης παραμένει δημοφιλέστατος στις αρχές του 20^ού αιώνα, γεγονός στο οποίο συντελεί η σκανδαλώδης επιτυχία της ομώνυμης όπερας του Strauss και εγκαταλείπεται σταδιακά από το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και έπειτα. Τέλος θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή του αναγνώστη σε τρία ομότιτλα ελληνικά ποιήματα εμπνευσμένα από το μύθο της Σαλώμης, τα οποία δημοσιεύονται αυτούσια στο πρόγραμμα αυτό. Πρόκειται για τη Σαλώμη του Κ. Π. Καβάφη,[1] του Γεωργίου Θ. Σταυρόπουλου και της Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου.[2]

Η προπώληση εισιτηρίων γίνεται αποκλειστικά από τα εκδοτήρια του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης και από τα εκδοτήρια του ΟΜΜΘ, στην πλατεία Αριστοτέλους. Οι τιμές των εισιτηρίων είναι 75, 60, 45 και 30€ ενώ τα μαθητικά-φοιτητικά στοιχίζουν 12€.

[1]Πρόκειται για ένα από τα Κρυμμένα Ποιήματα του Καβάφη που χρονολογείται το 1896. (Πηγή: Κ. Π. Καβάφης, Κρυμμένα Ποιήματα 1877;-1923, εκδόσεις Ίκαρος, 1993).

[2]Και τα δύο ποιήματα δημοσιεύονται στην Ανθολογία που εκδίδει ο Τέλλος Άγρας το 1922 με τίτλο Οι νέοι. Εκλογή από το έργο των νέων ποιητών, Ελευθερουδάκης, Εν Αθήναις, 1922.

Ευχαριστώ θερμά το Γιάννη Καραγιάννη που μου τα επεσήμανε.

Δελτίο Τύπου